De vlinder van het denken

"Hij heeft het punt van Archimedes gevonden,
heeft deze echter tegen zichzelf gebruikt;
blijkbaar heeft hij het slechts onder deze voorwaarde mogen vinden."

(Franz Kafka)

De Franse wetenschapsfilosoof, Michel Serres, herinnert in zijn essay, Le Contrat Naturel, aan de vlinder van Swift. Die flappert ergens in de wereld met zijn vleugels, waardoor, twee eeuwen later, elders in diezelfde wereld een wilde orkaan wordt ontketend. Precies zo, beweert Serres, is de menselijke persoon die met en door zijn denken aan de basis ligt van de kennis der wetenschappen. Hij is een onderdeel van een keten met wereldwijde vertakkingen. En hij besluit:

"Heel de geschiedenis van de wetenschappen heeft als doel de in hoge mate onwaarschijnlijke keten die de vlinder van het denken verbindt met de orkaan van gevolgen constant te houden, te controleren, en te disciplineren."

(Michel Serres, Le Contrat Naturel)

Om dat te realiseren werd een globaliserende controle-organisatie van de wetenschappelijke kennis in het leven geroepen waaraan geen mens ontsnapt. Er bestaat een immanente behoefte aan een bijzondere ‘Leviathan’, die het domein van de wetenschappelijk-technische kennis moet en kan disciplineren ter bezwering van de angsten en ter bevrediging van de verlangens binnen dat domein. Deze bijzondere ‘Leviathan’, het orde-systeem van het menselijk denken, fungeert bovendien slechts als een onderdeel van een grotere ‘Leviathan’, aangezien de gedisciplineerde organisatie van de kennis der wetenschappen deel uitmaakt van de algehele gedisciplineerde organisatie van de angstenbezwering in het brede maatschappelijke en dus politieke verband. Serres is niet de eerste die waarschuwt voor die bijzondere ‘Leviathan’ (de georganiseerde wetenschappelijke en technische arbeid) werkzaam binnen de onduidelijke grenzen van die omvattender ‘Leviathan’ die de staat is. Het onderwerp van de kennis der wetenschappen kan minder teruggebracht worden tot een gemeenschappelijke ‘taal’ die de wetenschappelijke onderzoekers met elkaar verbindt en waarbinnen zij existeren, dan tot wat achter die ‘taal’ schuil gaat: nl. een verzwegen en stabiel contract waaraan iedereen gehoorzaamt.

De naam ‘Leviathan’ voor het orde-systeem van het menselijk denken, verwijzend naar de Leviathan van de Engelse filosoof Thomas Hobbes is zeker niet toevallig. Juist in het werk van Thomas Hobbes, Leviathan (1651), wordt het duidelijkst een ideaalbeeld van onbaatzuchtig en alles-ordenend wetenschappelijk denken getekend. Dit is gesitueerd binnen de verdediging van een uitdrukkelijk maatschappelijk kader: orde, consequente organisatie en controle. Maar het manifeste en door Hobbes uitgesproken doel van de Leviathan was ook de bezwering van de angsten. Het betrof zowel de angsten die ontstaan naar aanleiding van de steeds maar voorthollende menselijke verlangens, als de angsten die ontstaan omtrent een ‘wild’, d.w.z. niet gedisciplineerd denken. Was het niet precies over die laatste angst dat Michel Serres het had, wanneer hij zei, dat de ganse geschiedenis van de wetenschappen als doel heeft de in hoge mate onwaarschijnlijke keten die de vlinder van het denken verbindt met de orkaan van gevolgen te controleren en aan banden te leggen?