Liefde en Haat

In de presocratische periode, vanaf de zesde tot de vierde eeuw v.Chr. vinden we de liefde/haat-thematiek vooral bij Empedocles (ca. 490 tot 430 v.Chr.) terug. In één van zijn basiswerken, Over de natuur, reflecteert hij over de oorsprong en de lotgevallen van het samenspel van liefde en vijandigheid (toorn). Van de vier elementen kiest hij in zijn natuurfilosofie vooral voor het vuur om dit samenspel van liefde en haat te beschrijven:

"De strijd was nu gestreden;
de wereld van de toorn, met zijn vele vuurelementen
was nu door de goden afgescheiden van de wereld van de liefde.
Daarin blijft voor de mens in allerlei zaken het vuurelement bestaan.
(...)
Andere elementen worden ermee verbonden,
samen een vruchtbaar smeedwerk.
Smeden is zonder vuur krachteloos,
maar met enkel vuur vernietigend.
(...)
De mens kan dit vuur opwekken of beteugelen;
hij moet het gebruiken om vorm te geven.
Maar het vuur is een krachtig element
dat de mens soms uit handen schiet
en hem kan overmeesteren."
(Empedocles van Syracuse, De Natura)

Gaston Bachelard, Frans wetenschapsfilosoof heeft bij herhaling Empedocles aangeduid als eerste die de onvermijdelijkheid van de complexe gevoelsconstellatie bij de mens in het daglicht stelde:

"La plus grande leçon de l'Empdécole philosophe c'est d'avoir affirmé l'union intime, l'union tenace de l'amour et la haine. Empédocle est le précurseur de la philosophie de l'ambivalence. Il a inscrit l'amour et la haine dans le mécanisme de l'Univers. Comment cette ambivalence ne serait-elle pas au coeur de l'homme? Comment ne serait-elle pas dans l'être même de l'élément, dans ce super-élément dynamique qu'est le feu? Le feu est bon et cruel au même temps."

(Bachelard, Pour une poétique du feu, 1988)

Meer zelfs, Bachelard heeft Empedocles' keuze van het vuur als symbool voor de nauwe verwevenheid van liefde en haat steeds sterk verdedigd, zoals reeds blijkt uit zijn boek La psychanalyse du feu:

"Van alle verschijnselen is vuur het enige dat de twee tegengestelde waarderingen van goed en kwaad even duidelijk in zich kan opnemen. Het vuur stijgt op uit de diepten der materie en openbaart zich als liefde. Het daalt weer af in de materie en verbergt zich, sluimert, ingehouden als wraak en haat."

Door het samenspel van liefde en haat vanuit de notie ambivalentie-conflict te bekijken heeft ook de psychoanalyse vooral de strijdaspecten beklemtoond. Deze strijd tussen liefde en haat speelt zich af in het subject, op basis van een dieperliggende dynamiek. Dit vergt van het subject dat het stelling neemt tegenover deze uit de diepte van het psychisme ontstane conflicten.

Empedocles probeerde goed vijfentwintig eeuwen geleden reeds de dynamiek van het samenspel van liefde en haat te begrijpen. Hij geeft aan dat een cultivering ('smeedwerk') noodzakelijk is om de vurige component in de liefde te kunnen hanteren. Het cultiveren van het vuur is nodig om ervoor te zorgen dat het de mens niet overmeestert. Empedocles geeft echter ook te verstaan dat voor zo'n cultivering van de liefde het vuurelement noodzakelijk aanwezig moet blijven. Het vuur maakt de kracht van de gesmede liefdesband uit. De kracht van het vuur moet behouden blijven, wil de liefde verder vorm kunnen krijgen.

Het constructieve smeedwerk dat totstandkomt met de agressieve componenten in de liefde - of, moeten we zeggen, met het andere gezicht van de liefde - is niet vanzelfsprekend. Voor eenieder blijft de regulatie van tegengestelde gevoelens levenslang een complexe en soms moeilijke opgave: integratie van negatieve gevoelens in de relatie met het zelf of met de geliefde ander is geen sinecure. Tegelijk is het constructief aanwenden van agressie jegens de beminde levensnoodzakelijk voor het smeden van een duurzame liefdesband en voor het niet laten uitdoven van het liefdesvuur. Op het eerste gezicht kan dat een paradox lijken, maar de liefde wordt er niet beter van indien agressie er geen deel van uitmaakt: ze wordt er ook niet bepaald krachtiger door. De liefde wordt juist krachtiger wanneer de agressieve component in constructieve banen wordt geleid en in die zin, getransformeerd en op geïntegreerde wijze, een essentieel onderdeel blijft van de liefdesband.