De woorden en de dingen

Las Meninas, schilderij van Diego Velázquez, 1656, Madrid

In zijn boek De woorden en de dingen (1966) probeert de Franse filosoof Michel Foucault het 'denksysteem', d.w.z. de basale overtuigingen die de kennis en de wetenschap van een tijdperk organiseren en structureren, van de nieuwe tijd te reconstrueren. Het gaat daarbij vooral om een afgrenzing van de 17de en 18de eeuw (in het Franse spraakgebruik het Classicisme) van de Renaissance en het in de 19de eeuw beginnende modernisme. Als inleiding karakteriseert Foucault het denken van het Classicisme exemplarisch aan de hand van een analyse van het beroemde schilderij van Velázquez. Representatie, aldus Foucault, is een beslissende basisidee van deze tijd. Voorstellingen representeren dingen, ordenen ze binnen een omvattend 'tableau' van tekens en kunnen zich, conform de subjectiviteit van de nieuwe tijd, ook zelfs als zodanig representeren, zoals de schilder zichzelf tijdens het schilderen laat zien. Anders dan in het modernisme kent de op zichzelf betrokken subjectiviteit echter nog grenzen. Dat wat belangrijk is in het spel van de respresentatie van het hof, namelijk het Spaanse koningspaar wordt zelf niet lijfelijk gerepresenteerd, maar verschijnt slechts schimmig in de spiegel die zich achter op de muur van de geschilderde ruimte bevindt.