Pelgrim in het landschap

Joachim Patinir, Rust op de vlucht naar Egypte, ca. 1520 Museo del Prado Madrid

De eerste landschappen in de Europese schilderkunst, d.w.z. de eerste schilderijen waarin het landschap de voorstelling domineert, zijn vervaardigd door Joachim Patinir (ca. 1485-1524), die in Antwerpen werkzaam was. Een van zijn hoofdwerken, de Rust op de vlucht naar Egypte in Madrid, laat duidelijk zien dat deze nieuwe vorm van schilderkunst schatplichtig is aan het type devotieschilderij. De zogende moeder Gods neemt hier een belangrijke plaats in de voorstelling in, zij het dat zij niet in een burgerlijk renaissance interieur, maar in een min of meer realistisch landschap is gesitueerd. Over het landschap verspreid zijn verschillend episodes te zien van het deels bijbelse, deels legendarische verhaal van de vlucht naar Egypte. Deze episode uit Jezus' leven, die volgens Mattheüs (2:13-18) plaats greep direct na zijn geboorte, staat in de bijbel in het teken van achtervolging door de soldaten van Herodes, die het kind trachtten te doden, en van de kindermoord in Bethlehem, waar Jezus geboren was. Dienovereenkomstig ziet men rechts op de achtergrond de soldaten huishouden in een Vlaams uitziend dorpje dat Bethlehem voorstelt, en ziet men ook - iets dichterbij - de achtervolgers de weg vragen aan een boer. Links op de achtergrond verbeeldt een tempelachtig bouwsel Egypte, het land waar Jezus, Maria en Jozef hun toevlucht namen. Het van zijn voetstuk tuimelende afgodsbeeld, dat hier in een minuscule scène is weergegeven, is van legendarische oorsprong en houdt een eerbetoon aan Jezus, de 'ware God' in.

Tegelijkertijd is dit verhaal overeenkomstig laat-middeleeuwse literaire bewerkingen van Jezus' levensverhaal, in dit schilderij op het niveau van een meer algemeen geldende waarheid getild: het menselijke leven op aarde is als een pelgrimstocht. Het pelgrimsmotief blijkt allereerst uit de bagage aan de voeten van Maria en uit de typische pelgrimskledij van Jozef, die moeder en kind van links nadert. Maar ook het landschap zelf bevat allerlei details soms zeer klein van afmeting, die in dit licht moeten worden bezien. Om er één te noemen: de slechts met moeite zichtbare burcht hoog in het gebergte links op de achtergrond. Dit motief symboliseert het doel van de levenspelgrimage, het hemelse Jeruzalem, de stad in het hiernamaals waar God voor elke ware levenspelgrim een woning gereed houdt. De ontoegankelijkheid van deze burcht verwijst naar de moeilijkheden die de levenspelgrim op het smalle levenspad te overwinnen heeft, voordat hij hier zijn thuis kan vinden. Voor het overige verbeeldt het landschap, ook in allerlei afzonderlijke details, de zondige wereld waar de levenspelgrimage doorheen voert.

In het realistische uiterlijk van het landschap sluit de voorstelling nauw aan bij de eigen leefwereld van de zestiende-eeuwse beschouwer. Door de grote hoeveelheid kleine details die her en der over het landschap zijn verspreid, kost het de beschouwer een zekere moeite en enige tijd om alle motieven tot in de verre achtergronden te ontwaren en begrijpen. Zo ervaart de beschouwer in de geest en met het oog zelf de moeite die eigen is aan het gaan van de moeilijke levensweg door de wereld.